Beleid, Bestuur, Management & Pedagogiek in de kinderopvang

In dit nummer van Kindcentrum BBMP veel aandacht voor het binnenklimaat in de kinderopvang. Maar ook voor de laatste stand van zaken in politiek Den Haag, dat worstelt met het thema ‘geld verdienen in de kinderopvang’. Gelukkig zijn er onderzoeksbureaus, waarvan de politiek hoopt dat die een (gouden) ei van Columbus tevoorschijn kunnen toveren.

In dit nummer van kindcentrum BBMP staat op verschillende manieren ‘vertrouwen’ centraal. Vertrouwen in de kinderopvang, het lijkt een vaag begrip. Toch weten we het in deze BBMP heel concreet te maken, door het begrip vanuit verschillende invalshoeken voor kinderopvangprofessionals te belichten.

2023 is een historisch jaar voor magazine BBMP. Ons tijdschrift bestaat 15 jaar. Allereerst maakt ons dat natuurlijk dankbaar, voor het vertrouwen dat we al die jaren van de top en het middenkader van (grote en kleine) kinderopvangorganisaties hebben gekregen. Als echt werkveldblad hebben we talloze bijdragen van enthousiaste (en vaak kritische) betrokkenen uit de kinderopvang mogen publiceren. Die stuk voor stuk hebben bijgedragen aan de verdere volwassenwording en professionalisering van de kinderdagopvang, de buitenschoolse opvang en het peuterspeelzaalwerk.

In dit nummer van Kindcentrum BBMP een keur aan artikelen over ict in de kinderopvang. Leveranciers vertellen over hun aanbod aan de kinderopvang, al dan niet samen met hun afnemers. Innige samenwerking tussen kinderopvangorganisatie en leverancier blijkt altijd een vereiste.

Soms word je bij het maken van een thema­ nummer ingehaald door actuele ontwikke­ lingen. Zoals bij het thema ‘Werken met teams’ in deze Kindcentrum BBMP. Het is een prachtig nummer, met onderwerpen als: hoe creëer je goed functionerende teams, hoe zorg je voor psychologische vei­ ligheid voor je medewerkers, hoe ga je om met ziekteverzuim, hoe verweer je je tegen een roddelcultuur? Zeer lezenswaardig.

Een leven lang leren, STAP-budgetten, interne cursussen. En interne externe cursussen of juist externe interne cursussen. De mogelijkheden om je te scholen in de kinderopvang zijn anno 2022 overweldigend. We blijken echt gepassioneerde (bij)scholers.

In dit themanummer van Kindcentrum BBMP verdiepen we ons in de voorschoolse educatie. Wat is de stand van zaken en hoe ziet de toekomst van de VE eruit? Beter nog: in welke richting willen we onze voorschoolse educatie ontwikkelen?

Samen met het Waarborgfonds en Kenniscentrum Kinderopvang hebben we van deze Kindcentrum BBMP een fraai themanummer gemaakt, waarin de bedrijfsvoering van kinderopvangorganisaties centraal staat. Met boeiende artikelen, zowel voor grote kinderopvangorganisaties als voor kleinschalige ondernemingen.

Een uiterst apart regeerakkoord hebben de onderhandelaars van VVD, CDA, D66 en ChristenUnie afgeleverd. Je begint je bijna af te vragen wie nu wie heeft gepiepeld. Ik denk dat D66 de andere partijen volledig in de nekklem heeft gezet, zonder dat die het zelf nog goed beseffen.

Bij Kindcentrum BBMP zijn we mensen van de inhoud, we zijn niet anders gewend dan van elk nummer een kwaliteitsvol tijdschrift te maken. Of het nu – dit afgelopen jaar – om de thema’s duurzaamheid, opleidingen of monitoren van kinderopvangkwaliteit gaat.

We leven in roerige tijden. We hebben net – hopelijk – de coronapandemie achter de rug, nu het overgrote deel van ons is ingeënt tegen Covid. En de economie lijkt – vooralsnog – booming, de kinderopvang kan weer draaien als een tierelier.

Een uitgebreid en gevarieerd themanummer over opleidingen, leren en ontwikkelen. Met tal van enthousiaste bijdragen uit, onder meer, het onderwijs. Natuurlijk aandacht voor de diverse Ad-PEP-opleidingen, nu in hun derde bestaansjaar. De opleiding is een groot succes. Je kan er veel kanten mee op, zowel in onderwijs als in kinderopvang.

Met veel plezier haakt dit themanummer van Kindcentrum BBMP aan bij de Groene Agenda Kinderopvang. Het startschot daarvoor wordt deze maand, mei 2021, gegeven. De Groene Agenda is een initiatief van het Waarborgfonds Kinderopvang, Ruimte-OK, de brancheorganisaties BK en BMK en oudervereniging BOinK.

In de aanloop naar de Tweede-Kamerverkiezingen van 2021 wordt het neoliberalisme door de politiek in de breedte afgezworen, het heeft in de afgelopen veertig jaar te diepe sporen getrokken. Deze diepe sporen verklaren in hoge mate de problemen en de tekorten in het functioneren van de overheid, waarvan de kinderopvangtoeslagaffaire een pijnlijke illustratie vormt.

Werken aan inclusie en diversiteit klinkt als een taai onderwerp. En taai is het zeker, in maatschappelijke zin. Toch zijn wij in staat geweest een uiterst behapbaar nummer te maken, waar elke kinderopvangdirecteur, manager en medewerker zijn of haar voordeel mee kan doen.

Ict krijgt steeds meer vaste voet in de kinderopvang en dat is een goede ontwikkeling. Maar het kan meer en het kan beter. Daarom staat dit ict-themanummer in het teken van alles beter maken: het ict-landschap binnen de organisatie, het slimmer meten van klanttevredenheid, de koppeling van kindvolgsystemen tussen kinderopvang en onderwijs.

Dit keer een bijzonder gevarieerd nummer van Kindcentrum BBMP, helemaal in het teken van ‘leren en ontwikkelen’. Ontwikkel de kinderopvang, zo roept het platform Toekomst van Arbeid op. Het platform voorziet een verdere ‘vermaatschappelijking’ van de kinderopvang en denkt dat de politiek klaar is met toeslagaffaires en verminderende kwaliteit van ons basisonderwijs. Oplossingen zullen worden gezocht in breed toegankelijke kinderopvang en een brede schooldag, met brede talentontwikkeling voor kinderen tussen 6 en 12 jaar.

Alle corona-ellende brengt de kinderopvang ook iets goeds. Na 15 maart heeft de kinderopvang snel en efficiënt noodopvang uit de grond gestampt voor kinderen van ouders in een cruciale beroepen. Dit is niet onopgemerkt gebleven. Premier Rutte en zelfs de koning wijden er waarderende woorden aan. Opeens blijkt de kinderopvang zélf een sector van vitaal belang, zomaar in de schoot geworpen door een virus dat corona heet. Zal dit beklijven?

Het coronavirus waart door Europa, en raakt ook de Nederlandse kinderopvang hard. Kinderopvang en scholen moesten verplicht hun deuren sluiten vanwege het gevaarlijke virus en krijgen van het kabinet opdracht noodopvang te organiseren. Noodopvang voor ouders in vitale beroepen, de rest van de kinderen blijft vele weken thuis, met-onderwijs-op-afstand voor kinderen in de basisschoolleeftijd.

In dit nummer van Kindcentrum BBMP sluiten we aan bij het babycongres, op 24 maart in ’t Spant! in Bussum. Daar geven Wilmie Colbers en Marije Magito workshops over baby-opvang, in dit nummer kunt u (na)lezen wat hun boodschap is. Wilmie Colbers gaat uitgebreid in op het leiden van babygroepen, Marije Magito wijst op de gevaren van onderprikkeling van baby’s. Ja, u leest het goed.

Kinderen kunnen vastlopen door een complex aan oorzaken. Naast stoornissen in gedrag kunnen ouders aanlopen tegen opvoedproblemen, relatieproblemen, werkloosheid, schuldenproblematiek of taalbarrières.

Kinderopvang en ict, in onze sector lopen we niet bepaald voorop. En misschien is dat niet eens zo erg, werken met kinderen moet immers onze prioriteit blijven. Toch is er meer mogelijk. En dan spreken we niet over digitale luiers, maar wel bijvoorbeeld over forecasting.

In dit nummer van Kindcentrum BBMP tunen we in op de problemen die de krappe arbeidsmarkt met zich meebrengt. Hoe maak je je organisatie aantrekkelijk voor (toekomstige) medewerkers, hoe maken we de sector kinderopvang aantrekkelijk?

In dit themanummer opleidingen bieden we een gevarieerd palet over diverse aspecten die met opleidingen te maken hebben. Veel aandacht voor de tweejarige opleiding Ad PEP – Associate degree Pedagogisch Educatief Professional. De opleiding overbrugt de kloof tussen mbo-4 en hbo en is gekwalificeerd als hbo-niveau. Ideaal voor werkende mbo’ers die op een hoger plan willen komen en werken.

Voor dit themanummer over duurzaamheid is Kindcentrum BBMP een enthousiaste samenwerking aangegaan met Ruimte OK, waar veel kennis is over alle verschillende gebouwlijke aspecten van duurzame kinderopvang. Kinderdagverblijven zullen niet meteen te maken krijgen met de maatregelen uit het klimaatakkoord van het kabinet, maar dat kan opeens anders liggen als je deel uitmaakt van een groot integraal kindcentrum. Toch valt er ook voor kleinere organisaties veel te verdienen met energiebesparing.

In de maand maart staat babyopvang her en der centraal. Kindcentrum BBMP sluit zich daar graag bij aan. Op 6 maart hield kinderopvangorganisatie TintelTuin in het Zaantheater in Zaandam een bijzondere bijeenkomst over haar nieuwe koers in de babyopvang. In een ‘De Wereld Draait Door’-achtige setting zijn deskundigen met elkaar in gesprek gegaan over babyopvang. In ons vorige BBMP-nummer hebben we al uitgebreid bericht over de bijzondere babykoers van TintelTuin.

In dit eerste nummer van 2019 kunt u kennismaken met de nieuwe columnist van Kindercentrum BBMP: Muriëlle Springer, directeur-bestuurder van KinderRijk en bestuurslid van de Brancheorganisatie Kinderopvang. Muriëlle vervangt onze gewaardeerde columnist Corona Koek, die jarenlang met veel plezier voor Kindercentrum BBMP heeft geschreven.

In dit nummer vraagt de Branchevereniging Maatschappelijke Kinderopvang/BMK zich af wat de kinderopvang kan bijdragen aan de deeltijdcultuur in onze samenleving. Die deeltijdcultuur houdt in dat vrouwen, na 50 jaar emancipatie, nog steeds een 'kleine bijbaan' prefereren boven een toppositie in het bedrijfsleven. Ook al hebben ze alle diploma's van de wereld.

Zingeving, verbondenheid en autonomie. Dat is wat mensen gelukkig maakt. Hoe past kinderopvang in dit rijtje? Als een jas, zal ik u zeggen. Kinderen ter wereld brengen, ze grootbrengen en opvoeden is een essentie van het leven. Misschien niet in het leven van ieder individu, maar wel als collectief.

Leert de kinderopvang het dan nooit? Drie branceorganisaties! Ik hoor al 25 jaar dat de kinderopvang zich geen calimerocomplex moet laten aanpraten. Maar dit is wel het tegenovergestelde. Zo groot is de kinderopvang nu ook weer niet. De kinderopvang leert het zeker wel. Het scholingsbeleid ademt de geest van de erkenning van de professionaliteit van pedagogisch medewerkers. Kinderopvang is een vak!

Armoede is van alle tijden. Alleen het gezicht van armoede verandert. De negentiende eeuwse armoede had een ander gezicht dan de armoede van de jaren 50 en de jaren-50- armoede uitte zich anders dan de armoede van nu. Armoede is ook relatief. In de tijd van de wederopbouw was het heel gewoon dat je als kind één dubbele boterham met kaas kreeg en dat alle volgende dubbele boterhammen belegd waren met een dun laagje goedkope margarine en jam.

'De gemiste kans op een toegangsrecht voor alle kinderen is uitstel maar geen afstel. Het is nu aan de gemeenten om maximaal in te zetten op het materieel regelen van een toegangsrecht voor alle kinderen.' Dat schrijft Gijs van Rozendaal, voorzitter van de regiegroep in de februari-nieuwsbrief van Kindcentra 2020.

Het platteland is hip. Niet iedereen weet dat al, maar dat gaat niet lang meer duren. U vraagt zich af in welke glazen bol ik nu weer kijk. In die van mezelf en daarmee relativeer ik meteen mijn eigen uitspraak.

Recent wetenschappelijk onderzoek naar de Nederlandse en buitenlandse kinderopvang heeft ons meer geleerd over de pedagogische kwaliteit van de kinderopvang, de effecten van kinderopvang op de ontwikkeling van kinderen en de professionalisering van de sector.

Er bestaan momenteel grote verschillen in de kwaliteit van opvang die gastouders aanbieden. Om dit tegen te gaan wil minister Van Gennip (SZW) de gastouderopvang extra wettelijke kwaliteitseisen opleggen: een verplichting voor het opstellen van een pedagogisch werkplan voor iedere gastouder, permanent blijven werken aan professionele ontwikkeling en een achterwacht voor alle gastouders.

Ruim 270 scholen en meer dan 600 locaties voor kinderopvang staan zo dicht op drukke wegen dat er volgens de GGD aanzienlijk risico is op gezondheidsschade bij kinderen. Dat blijkt uit onderzoek van EenVandaag en het platform voor onderzoeksjournalistiek Investico.

Alleen hard werken helpt niet om met werkdruk en gestelde werkeisen om te gaan en tevreden personeel te behouden. De weg is samen ‘hart’ werken bij de uitdagingen die de organisatie tegenkomt. Medewerkers die samen hart werken, ervaren meer eenheid, verbinding en werkplezier.

Jongerenorganisaties hebben op 16 mei de petitie ‘Neem sociale en emotionele vaardigheden op in het curriculum’ overhandigd aan de Tweede Kamer. Voor de petitie is breed draagvlak onder jongeren: maar liefst 91 procent van de jongeren in Nederland vindt het belangrijk om te werken aan sociale en emotionele vaardigheden op school. De boodschap is door de jongerenorganisaties gemaakt in aanloop naar het debat ‘curriculum funderend onderwijs en masterplan basisvaardigheden’ van 22 mei 2023.

Speeltoestellen in de gastouderopvang vallen wel degelijk onder de Wet attracties en speeltoestellen (WAS) en moeten dus op dezelfde wijze gekeurd worden als speeltoestellen in het publieke domein. Gastouders vangen bedrijfsmatig kinderen op en als gevolg hiervan vallen (ook eigen) speeltoestellen onder de term ‘publiek gebruik’.

Hailin Zheng heeft de meest unieke babykamer van Nederland. Van de wereld zelfs. In zijn slaapruimte staan twaalf bedjes, opgesteld tegen een muur, zoals in een kinderdagverblijf. Verder struikel je er over tientallen snoeren, toe- en afvoerbuizen, verbindingskabels en vele sensoren. In een bedje ligt een levensgrote babypop, met meerdere slangen in haar achterhoofd. Hoofdredacteur Aart Verschuur tekent in het nieuwe BBMP (thema: Binnenklimaat) dit unieke verhaal op. 

De online omgeving van de benchmark kinderopvang is weer opengesteld. Je kunt dus weer meewerken aan het verkrijgen van onafhankelijk inzicht in de financiële ontwikkeling van de eigen organisatie én die van de hele sector.

De verrijkte schooldag kan alleen een succes worden als daar structurele financiering voor komt. Dat is een van de uitkomsten van een eerste ‘inventarisatie verrijkte schooldag’ door onderzoekers van het Kohnstamm Instituut, KBA Nijmegen en Oberon.

Om het personeelstekort in de kinderopvang aan te pakken, is het belangrijk dat de sector voldoende nieuw personeel aantrekt. Dit kan onder andere door de zij-instroom te verhogen, ook al is deze in de kinderopvang relatief hoog. Toch zit er nog steeds potentieel in het verhogen van de zij-instroom, vooral door te kijken naar mensen met afstand tot de arbeidsmarkt, zoals langdurig bijstandsgerechtigden, nieuwkomers (inclusief statushouders) en Oekraïense ontheemden.

In de kinderopvang is nog steeds een groot personeelstekort, het grootst in de buitenschoolse opvang. In de bso nam het aantal organisaties met een personeelstekort in de afgelopen maanden opnieuw toe. In de peuteropvang en dagopvang nam dit aantal juist af. Dit blijkt uit de arbeidsmarktpeiling die Kinderopvang werkt! hield in maart 2023.

Op dinsdag 9 mei heeft WOMEN Inc. namens tientallen organisaties (waaronder jeugdzorg Nederland, FNV en BMK) het manifest ‘Fix het kinderopvangsysteem’ overhandigd aan leden van de Tweede-Kamercommissie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. In het manifest roepen de organisaties de politiek op om vaart te maken met de invoering van het nieuwe kinderopvangstelsel én ervoor te zorgen dat dit gratis, goed en zonder toeslagengedoe is.

De kinderopvang en het onderwijs zijn erop gericht kinderen zoveel mogelijk te stimuleren in hun ontwikkeling. In kinderopvang en onderwijs wordt daarbij vanuit verschillende expertises steeds intensiever samengewerkt. Toch komt samenwerking niet altijd even gemakkelijk van de grond. In de praktijk zijn er obstakels. Ministers Wiersma (onderwijs) en Van Gennip (kinderopvang) hebben de Tweede Kamer een brief gestuurd met knelpunten en mogelijke oplossingen.

De Inspectie van het Onderwijs heeft onderzoek gedaan naar de handhaving van tekortkomingen die ontstaan door het personeelstekort in de kinderopvang. Wanneer de houder er ondanks het personeelstekort alles aan gedaan heeft om verantwoorde kinderopvang te bieden en dit heeft uitgewerkt in een plan, mogen er bij de tekortkoming ‘verzachtende omstandigheden’ beschreven worden. Gemeenten en GGD-toezichthouders kunnen dan rekening houden met de situatie van houders.

In het coalitieakkoord van kabinet Rutte IV is afgesproken het stelsel voor kinderopvangtoeslag te herzien door ‘bijna gratis’ kinderopvang in te voeren. Dit om het kinderopvangstelsel eenvoudiger en betaalbaarder te maken voor ouders, en af te kunnen van het niet werkbare toeslagenstelsel in de kinderopvang.

‘Zeer onverstandig en risicovol’, reageert de Branchevereniging Maatschappelijke Kinderopvang op het uitstel van de invoering van bijna-gratis kinderopvang. De BMK is verbijsterd dat het plan twee jaar wordt uitgesteld, zegt voorzitter Loes Ypma. ‘Dit betekent dat het complexe en foutgevoelige toeslagenstelsel nog jarenlang nieuwe slachtoffers zal maken. Nog steeds ontstaat iedere dag onder ouders een nieuw individueel toeslagenschandaal.’

Voor ouders wordt het ieder jaar moeilijker om de uurprijzen op websites van kinderopvangorganisaties te vinden. Soms wordt de uurprijs zelfs helemaal niet meer vermeld. Dit komt de transparantie over de vraag ‘Wat krijg ik voor welk bedrag?’ niet ten goede, zo blijkt uit onderzoek van BOinK en het Waarborgfonds & Kenniscentrum Kinderopvang naar gepubliceerde uurtarieven.

Het kabinet maakt 1,3 miljard euro extra vrij voor de hersteloperatie toeslagen. Dit is nodig voor compensatie, het aanpakken van schulden en de ondersteuning van gedupeerden en hun kinderen. Met het bedrag komen ook de ex-partners in aanmerking voor compensatie. Zij ontvangen een bedrag van 10.000 euro.

Wil jij je kennis over huisvesting in de kinderopvang vergroten? Volg dan in het najaar de cursusreeks Huisvesting in de Kinderopvang van Waarborgfonds & Kenniscentrum Kinderopvang.

Er lijkt een opmerkelijke groei te zijn van inclusieve kinderopvang, ook wel kinderopvang-plus genoemd, of passende kinderopvang. Wat is er aan de hand met onze jonge kinderen dat al die extra zorg plots nodig lijkt? Sluit het aan op gevoelde onmacht bij opvoeders om nog te kunnen bieden wat kinderen nodig hebben? Beide vragen zijn verontrustend. Ineens veel aanbod van ‘zorgopvang’ is nog niet per se hetzelfde als ineens veel nood hieraan. Wat veroorzaakt wát?

Minister Van Gennip heeft onderzoeksbureaus SEO en Decisio onderzoek laten doen naar de rol van de verschillende financieringsvormen in de kinderopvang en naar mogelijke maatregelen als zou blijken dat er misstanden zijn. De belangrijkste conclusie: er is weinig verschil tussen grote commerciële ondernemingen, organisaties in handen van private equity en grote ‘maatschappelijke’ kinderopvangorganisaties.

Vandaag is het de 'Dag van het Kinderdagverblijf'. Op deze dag vieren we de voorschoolse opvang voor jonge kinderen (baby's en peuters) en eren we Friedrich Fröbel, de bedenker van het concept "Kindergarten". Vandaag de dag gebruiken we geregeld het woord fröbelen, een tastbare herinnering aan Fröbel.

Kinderopvangminister Van Gennip (SZW) heeft de Tweede Kamer geïnformeerd over haar standpunt over toezicht op de kwaliteit van de kinderopvang en de handhaving van de veiligheid binnen de kinderopvang. Op verzoek van de minister was in 2022 de effectiviteit van het toezicht en de handhaving onderzocht door AEF en SEO. In de Kamerbrief staat wat met de resultaten van het onderzoek wordt gedaan.

Op 11 april 2023 hebben branchepartijen BK, BMK en BOinK officieel voor de oprichting van de stichting garantiefonds kinderopvang getekend. Tegelijkertijd is ook de stichting bekostiging wetenschappelijk onderzoek kwaliteit kinderopvang opgericht. De stichting garantiefonds kinderopvang (SGK) biedt ouders en ondernemers de zekerheid van betaling bij een bindende uitspraak van de geschillencommissie kinderopvang.

Jaarlijks worden de maximum uurtarieven van de kinderopvangtoeslag geïndexeerd. Na een record-indexering van 7,32 procent voor dagopvang en buitenschoolse opvang en 5,06 procent voor de gastouderopvang in 2023, wordt voor 2024 opnieuw een hoge indexering van het kinderopvangtoeslagtarief verwacht. Dat heeft Bureau Buitenhek berekend op basis van de meest recente ramingen (CEP 2022) van het Centraal Planbureau.

Vooruitlopend op de aangekondigde stelselwijziging kinderopvang hebben zes grote kinderopvangorganisaties zich verenigd en een kwaliteitscode kinderopvang opgesteld. In deze code hebben Kind & Co Ludens, Partou, Wij zijn JONG, Humankind, Gro-up en Samenwerkende Kinderopvang een gezamenlijke ambitie vastgelegd. Ze willen de kinderopvang ‘naar een nog hoger niveau brengen’.

In tijden van personeelskrapte doen organisaties er alles aan om medewerkers binnen te halen en te behouden. Van bonussen bij in dienst treden tot dienstfietsen en cadeaus voor aanbrengen van nieuwe medewerkers. Ook een nieuwe functie creëren die beter betaalt dan de cao bepaalt én een periodiek uitkeren bovenop de cao zijn wettelijk toegestaan, meldt de commissie naleving cao kinderopvang.

Met hart en ziel draai je samen met je man een klein kinderdagverblijf. Alles loopt goed, kinderen blij, ouders blij. Ouders brengen hun kinderen van heinde en verre en zijn meer dan tevreden over de kwaliteit die je biedt. Maar dan, als bliksemslag bij heldere hemel, verandert alles. Je man wordt beschuldigd van seksueel misbruik. Hoofdredacteur Aart Verschuur tekent in het nieuwe BBMP (thema: vertrouwen) dit zeer heftige verhaal op.

De kinderombudsman is op zich positief over de stappen die de minister van onderwijs zet naar inclusief onderwijs. De ambitie van het kabinet dat kinderen met een beperking dichtbij hun huis een school kunnen kiezen waar ze zich thuis voelen en zich naar eigen mogelijkheden kunnen ontwikkelen is toe te juichen. Echter, een brede visie op inclusiviteit en concrete maatregelen ontbreken nog.

Uit onderzoek (2022) van het CBS naar werkdruk en arbeidstevredenheid in de sector zorg en welzijn, blijkt dat medewerkers in de kinderopvang de meeste werkdruk ervaren van alle zorgbranches: 61 procent van de medewerkers in de kinderopvang vindt de werkdruk te hoog. Wat kun je als behandelaar doen wanneer iemand de dupe is geworden van werkdruk, stijl van leidinggeven en/of eigen perfectionisme?

Op school, de BSO of in de kinderopvang: Je hebt met verschillende mensen te maken. Tussen culturen bestaan grote verschillen over de vraag hoe men hoort te communiceren. In sommige culturen is het uiten van emoties een signaal van oprechte bedoelingen. In andere kent men juist aan zelfbeheersing de hoogste waarde toe en ziet men het uiten van emoties als teken van geestelijke onvolwassenheid. Sommige mensen formuleren de boodschap tussen de regels door. Anderen verlangen juist een duidelijke boodschap, zonder omwegen. En zo zijn er nog talloze andere verschillen tussen culturen als het gaat om communiceren.